Ikonografia w historii sztuki – definicja, historia i przykłady

Czym jest ikonografia?

Ikonografia odnosi się do zbioru specyficznych typów obrazów używanych przez artystów do przekazywania głębszych znaczeń w ich dziełach. Analiza ikonograficzna polega na krytycznym odczytywaniu obrazów w kontekście odpowiednich wartości społecznych i kulturowych. Ikonografia jest często rozumiana jako język wizualny, który może nauczyć odbiorców więcej o konkretnych kulturach i społeczeństwach, zarówno dawnych, jak i współczesnych. Ikonografia jest powszechnie stosowana w sztukach wizualnych, ale jest również używana w innych dyscyplinach akademickich, takich jak antropologia, socjologia, medioznawstwo i studia kulturowe.

Jan Van Eyck, Portret Arnolfiniego, 1434, Galeria Narodowa, Londyn.

Historia ikonografii.

Słowo “ikonografia” wywodzi się z greckich słów “ikon” i “graph”, gdzie “ikon” oznacza “obraz”, a “graph” oznacza “pisać”. Artyści, rzemieślnicy i twórcy od tysiącleci używają ikon i symboli do reprezentowania aspektów swoich kultur i społeczeństw. Najwcześniejsze ikony w sztuce wizualnej przedstawiały postacie religijne lub mitologiczne. Już w VII wieku obrazy Jezusa Chrystusa były przedstawiane na panelach wyświetlanych w prawosławnych kościołach greckich.

W historii sztuki artyści używali symbolicznych obiektów jako części swojego tematu, a badanie i interpretacja tych symboli to to, co nazywamy ikonografią. Użycie przez artystę konkretnego obrazu w jego dziele do symbolizowania określonego znaczenia stało się częścią studiów ikonograficznych dopiero w XVI wieku. Emblematy i symbole były zbierane z rękopisów i innych form literatury, a ich znaczenia były identyfikowane lub tłumaczone, aby artyści mogli je używać w swoich dziełach, takich jak martwa natura.

Albrecht Dürer, Melencolia I, 1514, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork.

Dopiero w XVIII wieku ikonografia stała się powszechna. Ikonografia stała się narzędziem, które towarzyszyło archeologom podczas ich wykopalisk, aby mogli klasyfikować symbole, tematy i motywy w starożytnych zabytkach i obiektach.

Ikonografia stała się później metodą do dekodowania symboliki religijnej w sztuce wizualnej XIX wieku. Chrześcijańskie ikony, takie jak baranek i biała gołębica, reprezentujące Chrystusa i Ducha Świętego, były jednymi z bardziej popularnych ikon w zachodniej sztuce religijnej. Wschodnia sztuka religijna, klasyczna sztuka europejska i sztuka świecka również korzystają z ikon i symboliki.

Ikona będzie miała jednak inne znaczenie, gdy zostanie odczytana w innej ikonografii. Biała gołębica, na przykład, jest symbolem Ducha Świętego w ikonografii chrześcijańskiej, symbolem życia w judaizmie, ale jest związana z grecką boginią Wenus lub Afrodytą w mitologii klasycznej.

Ikonografia w zachodniej sztuce religijnej.

W zachodniej sztuce historycy sztuki często odwołują się do „Iconologii” Cesare Ripy z 1593 roku, książki o emblematów i ich znaczeniach, jako wpływu na twórczość artystów od momentu jej publikacji. Jako dyscyplina naukowa, ikonografia rozwinęła się w XIX wieku dzięki pracom uczonych specjalizujących się w chrześcijańskiej sztuce religijnej: Adolphe Didrona, Antona Heinricha Springera i Émile Mâle.

Chrześcijańska sztuka i ikonografia najbardziej rozwijały się w średniowieczu i okresie renesansu. Klasyczna sztuka rzymska i grecka często zawierała ikonografię odnoszącą się do tekstów biblijnych. Jezus Chrystus, Matka Boska, święci i apostołowie były powszechnymi ikonami, z różnymi wariantami sygnalizującymi różne narracje związane z życiem Chrystusa i Starego Testamentu.

Chrześcijańska ikonografia obejmowała złożoną symboliczną reprezentację, wykraczającą poza proste przedstawienie pewnych postaci. Wiele malowideł narracyjnych zawierało szczegółową chrześcijańską ikonografię, uwzględniającą gesty, ubrania i przedmioty, które jednoznacznie identyfikowały określone osoby. Na przykład święty Piotr zawsze jest przedstawiany z ciemnymi, krzaczastymi włosami i brodą, ale często trzyma klucze do nieba, rybę lub koguta. Przedmioty i inne obrazy są wybierane na podstawie moralnej historii opowiadanej o danej świętej postaci.

Peter Paul Rubens, Samson i Delilah, 1609-10, Galeria Narodowa, Londyn.

Duchowni często zlecali artystom malowanie bardzo szczegółowych scen religijnych. Było to szczególnie prawdziwe w okresie romańskim, kiedy nastąpiła duża innowacja ikonograficzna. Iluminowane rękopisy, już wcześniej używane, również przeszły dramatyczne zmiany w symbolach towarzyszących tekstom.

Historie ze Starego Testamentu były jednymi z bardziej popularnych scen przedstawianych w chrześcijańskiej sztuce religijnej, zwłaszcza w średniowieczu. Sztuka religijna z tego okresu czerpała z obszernej ikonografii, która pomagała przekazywać złożone religijne przesłania i specyficzne znaczenia jak najjaśniej.

Niderlandzki malarz Jan van Eyck przyczynił się do rozwoju ikonografii, wprowadzając wiele elementów ukazujących przenikanie się świata duchowego i materialnego. Ikonografia van Eycka nie jest głównym tematem jego prac, ale jest zazwyczaj subtelnie umieszczona wśród innych obrazów. Jego ikonografia jest symbolicznym odniesieniem do biblijnych wzmianek, które łączą się z ówczesnymi przekonaniami. Van Eyck jest wybitną postacią w dziedzinie ikonografii, ponieważ jego obrazy są tak skomplikowane, a symbole tak subtelnie umieszczone, że widz musi dokładnie przyjrzeć się dziełu, aby docenić jego prawdziwe znaczenie. Arnolfini Portrait z 1434 roku jest przykładem klasycznego stylu artysty.

Ikonografia we wschodniej sztuce religijnej.

Wiele religijnych dzieł sztuki w kulturach wschodnich, takich jak hinduizm, buddyzm i sikhizm, zawiera ikonografię składającą się z wielu mudr i asan, czyli gestów i postaw, które mają specyficzne, rytualne znaczenia. Podobnie jak klęczenie i składanie rąk do modlitwy, powszechne w sztuce chrześcijańskiej, te mudry i asany reprezentują boskie cechy zgodnie z historiami zawartymi w świętych tekstach i pismach.

W religiach takich jak hinduizm i buddyzm tybetański, kolor odgrywa ważną rolę w ikonografii, często tworząc związek między bóstwem a innymi elementami, takimi jak powietrze, ziemia, wiatr i ogień. Kolor, mudry i asany są również używane do wyrażenia nastroju bóstwa. Na przykład, w zależności od inkarnacji, hinduskie bóstwo Wisznu jest przedstawiane jako rozgniewane lub uspokojone, z użyciem ciepłych kolorów w pierwszym przypadku i chłodnych kolorów w drugim.

Zwierzęta i flora są również ważnym elementem wschodniej ikonografii religijnej. Lakshmi, hinduska bogini bogactwa i dobrobytu, jest często związana z symbolem słonia, sowy lub pióra pawia, a także z różnymi roślinami, takimi jak czerwony lotos.

Ikonografia świecka i klasyczna w sztuce europejskiej.

Od okresu renesansu malarstwo świeckie stało się coraz popularniejszą alternatywą dla sztuki chrześcijańskiej. Naturalnie, sztuka renesansowa rozwinęła własne konwencje ikonograficzne, obejmujące malarstwo historyczne, sceny rodzajowe, portrety, mitologie, a nawet pejzaże.

Wiele symboli z ikonografii renesansowej wpłynęło na współczesne media i kulturę popularną, w tym film, fotografię, komiksy i karykatury polityczne. Wielu nowoczesnych artystów odwoływało się do ikonografii antycznej, adaptując ikony używane przez wcześniejszych twórców do własnych praktyk.

Frida Kahlo, Ranny jeleń, 1946. Kolekcja prywatna.

Niektórzy współcześni artyści stworzyli nawet osobiste ikonografie, w których powtarzające się symbole, postacie, tematy lub scenerie miały dla nich istotne znaczenie. Tylko osoby zaznajomione z twórczością lub życiem artysty mogły zrozumieć znaczenie poszczególnych symboli w ich osobistej ikonografii. Do artystów z najbardziej rozbudowanymi osobistymi ikonografiami należą Hieronymus Bosch, Francisco Goya, Paul Gauguin, Pablo Picasso, Joseph Beuys, William Blake i Frida Kahlo.

Osobista ikonografia Williama Blake’a z XVIII wieku jest skomplikowaną eksploracją relacji między ludźmi a chrześcijańskim Bogiem. W XIX wieku Pablo Picasso rozwinął osobistą ikonografię, która była w dużej mierze autobiograficzna, używając byka jako symbolu w takich dziełach jak „Guernica” z 1937 roku. Ikonografia Fridy Kahlo odzwierciedla jej europejskie i meksykańskie dziedzictwo, często łącząc chrześcijańską ikonografię w swoich autoportretach, przedstawiając się jako Matka Boska czy święty Sebastian.

Nawet artysta pop Andy Warhol stworzył własną ikonografię. Ikonografia Warhola komunikowała się poprzez portrety celebrytów i obiekty, które stały się amerykańskimi ikonami kultury, takie jak puszki zupy Campbell’s.

W XX wieku Joseph Beuys używał pozornie przypadkowych przedmiotów do stworzenia swojej ikonografii. Materiały takie jak filc, tłuszcz i miód były używane w jego pracach jako sposób wyrażania jego idei dotyczących społeczeństwa i życia. Ewidentnie, ikonografia może być skomplikowana, a znaczenie można przypisać niemal nieskończonej liczbie przedmiotów lub osób. Niemniej jednak, ikonografia pozostaje popularna w twórczości współczesnych artystów.

Znani artyści korzystający z ikonografii: